Włoskie słowa są powszechnie używane w notacji muzycznej, aby poinstruować muzyków, jak powinni wykonywać dany utwór. Terminy te zostały wprowadzone przez włoskich kompozytorów w XVII wieku i od tamtego czasu rozprzestrzeniły się na resztę świata.
1. Tempo
Lista oznaczeń tempa. Podana liczba uderzeń na minutę (BPM) jest tylko wskazówką. W muzyce współczesnej, oznaczenie liczby uderzeń na minutę dla metronomu (np. ♩= 120) może uzupełnić lub zastąpić oznaczenie tempa.
| Termin | Znaczenie | BPM |
|---|---|---|
| adagietto | raczej wolno, trochę szybciej niż adagio | 72-76 |
| adagio | wolno | 66-76 |
| allegretto | dość szybko, trochę wolniej niż allegro | 112-120 |
| allegrissimo | bardzo szybko, szybciej niż allegro | 172-176 |
| allegro | szybko | 120-168 |
| allegro moderato | umiarkowanie szybko, trochę wolniej niż allegro | 116-120 |
| andante | w tempie chodzenia | 76-108 |
| andante moderato | umiarkowane tempo chodzenia, szybciej niż andante | 92-112 |
| andantino | umiarkowane tempo, lekko szybciej niż andante | 80-108 |
| grave | bardzo wolno | 25-45 |
| larghetto | raczej wolno i szeroko, lekko szybciej niż largo | 60-66 |
| larghissimo | ekstremalnie wolno, wolniej niż largo | 25 i poniżej |
| largo | bardzo wolno i szeroko | 40-60 |
| lento | wolno | 45-60 |
| moderato | umiarkowanie | 108-120 |
| prestissimo | ekstremalnie szybko, szybciej niż presto | 200 i więcej |
| presto | bardzo szybko | 168-200 |
| vivace | szybko i żywo | 140-176 |
| vivacissimo | bardzo szybko i żywo, szybciej niż vivace | 172-176 |
Zmiany tempa
Lista zmian tempa. Po słowach opisujących stopniowe zmiany mogą zostać dopisane myślniki wskazujące, jak długo ma trwać zmiana, np. "rit. _ _ _".
| Termin | Skrót | Znaczenie |
|---|---|---|
| a piacere | przyjemnie, tempo może być wybrane przez wykonawcę | |
| a tempo | powrót do poprzedniego tempa | |
| rallentando | rall. | coraz wolniej |
| ritardando | rit., ritard. | coraz wolniej |
| ritenuto | riten. | od razu wolniej |
| rubato | w swobodnym tempie, bez stałego pulsu | |
| stringendo | coraz szybciej, dosłownie “ścieśniając” | |
| accelerando | accel. | coraz szybciej |
2. Dynamika
Lista oznaczeń dynamicznych. Oznaczenia są względne i nie odnoszą się do konkretnych poziomów głośności. W przeciwieństwie do innych oznaczeń po włosku oznaczenia dynamiczne są zwykle zapisane poniżej pięciolinii lub umieszczone pomiędzy dwoma pięcioliniami w zapisie na dwóch pięcioliniach (np. na fortepian).
| Termin | Symbol | Znaczenie |
|---|---|---|
| pianississimo | ppp | tak cicho, jak to możliwe |
| pianissimo | pp | bardzo cicho |
| piano | p | cicho |
| mezzo piano | mp | umiarkowanie cicho |
| mezzo forte | mf | umiarkowanie głośno |
| forte | f | głośno |
| fortissimo | ff | bardzo głośno |
| fortississimo | fff | tak głośno, jak to możliwe |
Zmiany dynamiczne
Lista zmian dynamicznych. Oznaczenia graficzne (
) są stosowane dla zmian dynamicznych na przestrzeni do kilku taktów, a skróty cresc. i dim. dla zmian na dłuższych odcinkach. Po słowach opisujących zmianę mogą zostać dopisanie myślniki wskazujące czas jej trwania.
| Termin | Symbol | Znaczenie |
|---|---|---|
| crescendo | cresc. lub |
coraz głośniej |
| diminuendo | dim. lub |
coraz ciszej |
| fortepiano | fp | głośno, a potem nagle cicho |
| sforzando, forzando, szforzato | sfz, sf lub fz | nagle zaakcentować (stosowane dla pojedynczej nuty lub akordu) |
| rinforzando | rfz lub rf | wzmocnić (stosowane dla nuty, akordu lub frazy muzycznej) |
3. Techniki
Lista powszechnie używanych technik wykonawczych. Pojęcia sugerują muzykowi użycie określonej techniki, aby uzyskać pożądane brzmienie.
| Termin | Skrót | Znaczenie |
|---|---|---|
| arpeggio | arp. | dźwięki składowe akordu są grane jeden po drugim, a nie jednocześnie |
| glissando | gliss. | płynny ześlizg pomiędzy dwoma dźwiękami po wszystkich możliwych dźwiękach pomiędzy nimi |
| legato | płynne przejście pomiędzy dźwiękami | |
| mano destra | m.d. | prawa ręka |
| mano sinistra | m.s. | ewa ręka |
| con sordino | z tłumikiem lub (na fortepianie) bez prawego pedału | |
| senza sordino | bez tłumika lub (na fortepianie) z prawym pedałem | |
| pizzicato | pizz. | struna szarpana palcem a nie grana smyczkiem |
| portamento | port. | płynne przejście od jednej nuty do drugiej (na instrumentach strunowych technika pomiędzy glissando a legato) |
| tutti | wykonane przez cały zespół | |
| staccato | stacc. | skrócone i odseparowane od siebie dźwięki |
| staccatissimo | staccatiss. | skrócone i ostro odseparowane od siebie dźwięki |
| vibrato | szybka wielokrotna zmiana wysokości dźwięku (na instrumentach strunowych uzyskiwana poprzez szybki wahadłowy ruch nadgarstka lewej ręki) |
4. Nastroje
Lista najbardziej powszechnych określeń nastroju. Pojęcia pomagają wykonawcy oddać nastrój utworu, stosując zmiany tempa, dynamiki i artykulacji.
| Term | Znaczenie |
|---|---|
| agitato | niespokojnie |
| animato | żywo |
| cantabile | śpiewnie |
| con amore | z miłością |
| con brio | z życiem |
| con fuoco | dosł. z ogniem, żywiołowo |
| con moto | ruchliwie |
| dolce | słodko |
| doloroso | boleśnie |
| energico | energicznie |
| espressivo | uczuciowo |
| grazioso | z wdziękiem |
| leggiero | lekko |
| maestoso | majestatycznie |
| marcato | wyraziście, akcentując |
| risoluto | zdecydowanie, śmiało |
| scherzando | dowcipnie |
| sostenuto | wstrzymując |
| tenuto | przetrzymując |
| tranquillo | spokojnie |
5. Powtórki
Lista oznaczeń powtórzeń w utworze. Poniższe pojęcia są stosowane jako oznaczenia miejsc, które należy powtórzyć.
| Termin | Symbol | Znaczenie |
|---|---|---|
| Fine | koniec utworu | |
| Coda |  |
końcowa sekcja utworu |
| Segno |  |
początek lub koniec powtórki |
| Da Capo | D.C. | powtórzyć od początku |
| Da Capo al Fine | D.C. al Fine | powtórzyć od początku do słowa Fine |
| Da Capo al Coda | D.C. al Coda | powtórzyć od początku do znaku (czasem zastąpionego oznaczeniem To Coda), następnie przejść do końcowej sekcji Coda |
| Da Capo al Segno | D.C. al Segno | powtórzyć od początku do znaku |
| Dal Segno | D.S. | powtórzyć od znaku |
| Dal Segno al Fine | D.S. al Fine | powtórzyć od znaku do słowa Fine |
| Dal Segno al Coda | D.S. al Coda | powtórzyć od znaku do znaku (czasem zastąpionego oznaczeniem To Coda), następnie przejść do końcowej sekcji Coda |
6. Ogólne
Lista pojęć ogólnych. Pojęcia używane zwykle w zestawieniu z innymi określeniami, np. allegro molto (bardzo szybko) i con amore (z miłością).
| Termin | Znaczenie |
|---|---|
| ad libitum | swobodnie (często odnosi się do tempa lub stylu) |
| assai | bardzo |
| con | z |
| ma | ale |
| ma non tanto | ale nie bardzo |
| ma non troppo | ale nie zanadto |
| meno | mniej |
| molto | bardzo |
| non | nie |
| più | więcej |
| poco | mało |
| poco a poco | stopniowo |
| senza | bez |
| simile | podobnie |
| subito | nagle |